Groene activisten zoeken de juridische confrontatie. Is het recht de laatste reddingsboei voor klimaat en natuur?
In een ultieme poging om klimaat en natuur te beschermen stappen mensen naar de rechter. Ook groene activisten die bij vreedzaam protest de wet overtreden betreden moedwillig het juridische domein. Deze trend illustreert de ecologische noodsituatie, zegt jurist en onderzoeker Laura Burgers.
Wat hebben burgers die een milieu-advocaat in de arm nemen om vervuiling te bestrijden gemeen met activisten die zich – wetende dat de politie ze komt weghalen – vastlijmen aan een Shell-kantoor? Iets essentieels, zegt Laura Burgers (32), als klimaatjurist verbonden aan de Universiteit van Amsterdam en het VN-programma Harmony with Nature. “Deze groepen willen dat de samenleving een andere richting inslaat, maar spreken daarbij, interessant genoeg, niet direct de politiek aan. Ze vinden dat het al te laat is om te gaan demonstreren op het Haagse Plein, handtekeningen te verzamelen en petities aan te bieden in het Tweede Kamergebouw.”
In plaats daarvan zoeken ze de juridische confrontatie. Door de naleving van wetboeken te eisen, zoals bewoners die Tata Steel bij de rechter aanklagen vanwege vervuiling door overschrijding van uitstootnormen. Andere burgers betreden de juridische arena via de achteringang, door de regels doelbewust te negeren. Dat doen de leden van Extinction Rebellion (XR), voor wie een protestactie niet compleet is zonder een aftocht met handboeien om. Zo ging het ook bij de bezetting van het Limburgse Sterrebos. Burgers: “Het zijn actievoerders die zeggen: er is geen tijd meer om de natuur te redden met een handtekeningenactie of een brief aan de wethouder.”
Beroep op klimaatovermacht
De wet overtreden kan activisten wel op straf komen te staan. Maar als ze dan voor de rechter worden geleid, beroepen ze zich op soortgelijke argumenten als die van hun keurig procederende evenknieën. Ze zijn zeker niet per definitie kansloos. “Er is een toenemend besef, tot aan de VN-mensenrechtenraad aan toe, dat klimaatverandering de mensenrechten schendt. Mede daarom hebben rechters in de Verenigde Staten burgerlijk ongehoorzame klimaatactivisten vrijgesproken op grond van ‘klimaatovermacht’ – de klimaatcrisis is zo urgent dat er voor deze activisten geen andere optie was dan demonstratief in een geul voor een nieuwe gaspijplijn te gaan liggen om daarmee de aanleg te traineren.” In Nederland hebben rechters zich nog niet uitgesproken over het argument van ‘klimaatovermacht’.
"Er is een toenemend besef, tot aan de VN-mensenrechtenraad aan toe, dat klimaatverandering de mensenrechten schendt."
Langs de klassieke weg boekte de beweging ‘van onderop’ hier wel succes in de rechtszaal. Urgenda won de beroemde klimaatzaak tegen de staat, milieugroep Mob fileerde onder leiding van Johan Vollenbroek het falende stikstofbeleid, Milieudefensie won de zaak tegen Shell wegens gebrek aan groen beleid van de oliereus. Andere klimaatzaken in de wereld zijn daardoor geïnspireerd, zegt Burgers. “In veel nieuwe klimaatzaken die elders in de wereld beginnen wordt nadrukkelijk verwezen naar de Urgenda-zaak.”
Dat de rechter de Nederlandse staat verplichtte om meer klimaatmaatregelen te nemen was revolutionair. En toch klonk steeds weer de vraag: gaat de rechter niet op de stoel van de politiek zitten? Op exact die vraag promoveerde Burgers in 2020, vijf jaar na de eerste Urgenda-uitspraak.
‘Valt mee’ is de kortste manier om de conclusie van haar proefschrift samen te vatten. De rechter ging niet op de stoel van de politiek zitten, volgens Burgers. “Rechters moeten ingrijpen als de democratische meerderheid mensenrechten dreigt te schenden.” En dat is het geval, zo werd geoordeeld door de rechters in de Urgenda-zaak, tot aan de Hoge Raad aan toe. Onder meer het ‘recht op leven’ werd geschonden.
Fatale hittegolven
Dat klinkt wellicht nogal zwaar, maar kijk naar de feiten en je ziet dat het klopt, zegt Burgers. “De klimaatcrisis neemt al levens. De overstromingen in Limburg, België en Duitsland eisten slachtoffers. Hittegolven worden mensen fataal. Zo concreet is het risico.” Pijnlijk in dit verband, zegt Burgers, is dat de mensen uit de armste landen en toekomstige generaties het hardst worden geraak, maar wij onze CO2-doelen nog altijd niet halen.
Dat roept ook een vraag op: wat schieten burgers op met juridisch succes? Shell volhardt in de stelling dat het voldoende voor het klimaat doet (deze week ging Shell officieel in hoger beroep), de Nederlandse staat verzuimt volgens de laatste cijfers (2021) nog altijd de vereiste 25 procent reductie te behalen. De stikstofcrisis is allerminst opgelost. “Toch zijn de rechtszaken niet voor niets geweest”, reageert Burgers. “Ze geven namelijk ook een sterk signaal af richting ons collectieve bewustzijn.”
Hadden de burgerinitiatieven deze zaken niet gewonnen, dan lagen de CO2-doelen misschien nog lager en denderde de overschrijding van stikstofnormen mogelijk ongezien voort. Andere grote vervuilers in de industrie en financiële wereld zijn wakker geschud.
“De overwinningen in de rechtszaal motiveren mensen ook om door te procederen”, zegt Burgers. Dit jaar bereiken de eerste klimaatzaken het Europees Hof voor de Rechten van de Mens. Overheden en bedrijven voelen op hun beurt de hete adem van milieuactivisten in hun nek. “Ze spenderen veel geld aan hun juridisch verweer”, weer Burgers. “Maar grote actoren beraden zich ook: de toekomst is groen, dus hoelang blijven ze zich verzetten? De energietransitie is volop bezig en niet meer te stoppen.” Opvallend is dat grote bedrijven, zoals pensioenfonds ABP en de bank ING, beloven om fossiele investeringen stop te zetten.
"De overwinningen in de rechtszaal motiveren mensen ook om door te procederen."
Hoewel mislukkingen er ook zijn – aanklachten faalden, Milieudefensie verloor de ‘schone luchtzaak’ – smaakt overwinning naar meer bij activisten. Burgers signaleert dat het aantal klimaat- en milieuzaken wereldwijd blijft toenemen. Interessant is om te zien de vorm en aanpak steeds afwijkt. “Neem de Peruaanse boer die het Duitse energiebedrijf RWE aanklaagde voor de dreigende overstroming van zijn dorp door smeltende gletsjers, daar was een individu de aanklager in plaats van een ngo”, zo noemt ze een zaak die veel media-aandacht trok.
82 bomen als aanklager
Hetzelfde geldt voor een groep Portugese kinderen die Europese staten in het beklaagdenbankje zet wegens ondermaats CO2-beleid. In Noorwegen strijden inwoners tegen een overheidsbeslissing die de deur opent naar de exploratie van meer olie en gas. “In België was er ook een klimaatzaak, naar het voorbeeld van Urgenda. Opvallend daarin was dat ook 82 individuele bomen in de lijst van aanklagers stonden.” Die bomen werden als belanghebbende partij naar voren geschoven. Ook hun recht op leven wordt geschonden door de opwarmende aarde, was het idee. De Belgische rechter ging er niet in mee.
Maar vreemd is de gedachte om bomen, een rivier, een bos, een berg of een diersoort aan te voeren als benadeelde partij juridisch gezien niet, zegt Burgers. “In Ecuador staat al sinds 2008 in de grondwet dat ‘Moeder Aarde’ eigen rechten bezit. Dat geeft inheemse volkeren de mogelijkheid om succesvol te procederen tegen de vervuiling of vernietiging van natuur, bijvoorbeeld als gevolg van mijnbouw. In buurland Colombia konden kinderen ook opkomen voor de rechten van de Amazone in hun rechtszaak over het falende klimaatbeleid van de Colombiaanse staat.”
Misdaden tegen de natuur
De trend dat de rechten van de natuur worden erkend is in opmars, signaleert Burgers. Met Evanne Nowak en oud-Trouw-columnist Eva Meijer schreef ze daarover De stem van de Noordzee. Het blijven mensen die de belangen en rechten van de natuur naar voren moeten schuiven, erkent ze. “Maar de basis daarvoor groeit.” Dankzij rechten voor natuur kunnen burgers een schoon leefmilieu afdwingen voor mens én natuur.
Volgens sommigen is meer nodig: milieuovertreders bestraffen. Dit is de inzet van de burgerbeweging die ‘ecocide’ op de kaart zet. Niet alleen willen deze bezorgde burgers planten, dieren en natuur beschermen, ze willen dat de boosdoeners daarvoor boeten. “Ecocide – massamoord op ecosystemen – zou behoren tot het domein van het internationaal strafrecht, dus dat zou juridisch gezien het zwaarst mogelijke verwijt zijn: het begaan van een misdaad tegen de menselijkheid.” Dat klinkt misschien vreemd, want de misdaad treft de natuur en niet de mens. Maar Burgers ziet de logica er wel van in. “Grootschalige natuurvernietigingen gaan ook in tegen onze menselijkheid, tegen onze menselijke waardigheid, tegen wie wij willen zijn op deze planeet.”
Bron: Trouw, 26 maart 2022
Lees ook:
Neem rechten voor natuur op in de Grondwet
Om milieuschade echt succesvol te bestrijden, zou Nederland de natuur zelf rechten moeten geven. Andere landen gingen ons hierin al voor, betogen Dorine van Norren en Henk-Jan Laats.